نویسنده: محمد ثقفی

تاریخ نگاری ایدئولوژیک مشروطه

     تاریخ را فاتحان می نویسند. هر تاریخ نگاری نوعی تفسیر از وقایع گذشته و ربط دادن هدفمند آن ها به یکدیگر است. تاریخ نگاری ایدئولوژیک است. ارزشگذاری می کند و خائن و خادم معرفی می کند. تاریخ نگار سکولار یا لائیک یا غربگرا، یا تاریخ نگار ضد روحانیت به گونه ای وقایع را به هم می پیوندد که پیش فرض های فلسفی و مکتبی اش به او می گوید. تاریخ مشروطه را هم این دسته نگاشته اند. فلذا شیخ شهید نماینده ی همه ی بدی ها و منورالفکران قاتل او نماینده ی همه ی خوبی ها معرفی شده اند. گرچه انتشار متون دسته اول از یادداشت های بانیان و معاصران مشروطه پس از انقلاب، تا حدودی این فضار را متعادل تر کرد، ولی سایه ی سرد و سنگین تاریخ نگاری ضد دین و روحانیت ستیز و غربگرای مشروطه هنوز بر سر محیط های روشنفکری ما برقرار است.

مشروطه­ی اول: عدالت­خانه

     شروع نهضت مشروطه در پی چوب زدن بازاریان به دست حاکم تهران به همت سیدعبدالله بهبهانی و سیدمحمد طباطبایی و همراهی شیخ شهید کلید خورد. بست­نشینی علما و بازاریان در حرم عبد­العظیم و مطالبه برای تأسیس عدالتخانه (دادگستری) و عزل عین­الدوله حاکم تهران آغاز شد. نکته­ی مهم این است که عامل اصلی همراه شدن علمای نجف با این حرکت خود شیخ فضل­الله بود! وی در اواخر عمر شریفش که علمای نجف با روش او مخالفت تندی می­کردند به این موضوع اشاره می­کرد. وقتی بست­نشینی علما در حرم عبدالعظیم به نتیجه­ای نرسید، به همراه شیخ شهید به قم مهاجرت کردند، که این هجرت حکومت را تحت فشار زیادی قرار داد. در همین ایام، منورالفکران به سفارت انگلیس پناهنده شدند و بدون آن که بعداً به روی مبارک بیاورند، حدود یک ماه در سفارت ماندند و از آن­جا به پشتیبانی دولت بریتانیا به دربار فشار آوردند. عنوان «مشروطه» هم اولین بار از متحصنین سفارت انگلیس بیرون آمد، چه، قبل از آن تنها صحبت از عدالت­خانه بود. فشار علما و منورالفکران به صدور فرمان مشروطیت از طرف مظفرالدین شاه انجامید، علما به تهران بازگشتند و جلسات تدوین قانون اساسی برگزار شد.

راه شیخ جدا می شود

     شیخ شهید در جلسات تدوین قانون اساسی احساس کرد که افکار منورالفکران مادی و غیر اسلامی است، فلذا پیشنهاد اضافه­کردن متممی به قانون اساسی را برای نظارت علما بر مصوبات مجلس داد. این متمم علی­رغم فشار و مخالفت منورالفکران و انفعال علمای همراه منورالفکران (سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی) تنها با اصرارهای شیخ بود که تصویب شد. سفیر آن زمان انگلیس گفت: «بدیهی است به محض این که آزادی خواهان زمام امور را به دست بگیرند، مسلم است که این ماده­ی کهنه پرستانه به طور دائم در حال تعلیق قرار خواهد گرفت.» [2] و این گونه هم شد!

     پس از مدتی با نفوذ بابی­ها، بهایی­ها و مادی­مسلک­ها در مجلس شورای ملی و هم چنین فضای بی­بندوبار مطبوعات در توهین به مقدسات و زیر سؤال بردن عقاید شیعی، زنگ خطر برای شیخ به صدا در آمد. شیخ به همراه پیروانش در اعتراض به حضور طبیعی و بابی مسلک­ها در مجلس و فضای ضداسلامی مطبوعات در حرم عبدالعظیم بست نشست و از آن جا به انتشار نشریه و نامه هایی برای ترویج نظرات خود و تحلیل اوضاع کشور پرداخت. روزنامه­های متعدد آن دوران که به دست اشراف منورالفکر اداره می­شدند (حبل­المتین، صور­اسرافیل، روح­القدس و ...) ، پیکان حملاتشان را به سمت شیخ نشانه رفتند و به او تهمت هایی مثل طرفداری از استبداد، آخوند درباری بودن، رشوه گرفتن از دربار، ریاست طلبی، عامل روس­ها بودن و... زدند. تهمت های بی اساسی که در سنت تاریخ نگاری مشروطه­ی اخلاف همین منورالفکران امتداد پیدا کرد و از شیخ چهره ای مستبد، مرتجع و منفعت طلب ساخت.

تنهایی شیخ میان علما

     در این میانه مظلومیت شیخ از آن رو بود که علمای تهران چون سیدعبدالله بهبهانی و سیدمحمد طباطبایی که در نهضت مشروطه­ی اول از نفوذ شیخ علیه دربار استفاده­ی زیادی کردند، نه تنها در برابر این تهمت­ها از شیخ دفاع نکردند بلکه در دیدارهای مکرر خود قصد منصرف­کردن شیخ از ادامه­ی بست­نشینی را داشتند و به او هشدار می­دادند که این جماعت تو را خواهند کشت. سیدعبدالله بهبهانی فردی شجاع و مبارز بود ولی اندیشمند نبود فلذا ریشه­های افکار طبیعی و امانیستی منورالفکران را به درستی درک نمی­کرد و آن را هم­عرض اندیشه­های اسلامی چون شورا و تحدید قدرت حاکم و ... می­دانست. البته خود وی بعداً به دست دموکرات­های افراطی ترور شد. به گفته تواریخ [3] سیدمحمد طباطبایی پیرو سیدعبدالله بهبهانی بود و ازآن­جایی که به گفته­ی پسرش با محافل ماسونی رفت­وآمد داشت، متجدد محسوب می­شد؛ هر چند که در آخر درباره مشروطه گفت: «سرکه ریختیم، شراب شد!»

     علمای نجف به خصوص آخوند خراسانی هم که حتی از دور دستی بر آتش نداشتند و از اوضاع بی خبر بودند، به تحریک منابع خبری منورالفکرشان مخالفت شیخ با بی­بندوباری مطبوعات را مخالفت با نقد حکومت و مخالفت شیخ با حضور قانون­گذاران اسلام­ستیز در مجلس را مخالفت با اساس مجلس و  مخالفت با منورالفکران غربزده­ی نهضت مشروطه را حمایت از استبداد محمدعلی شاه می پنداشتند. البته آخوند خراسانی بعداً پس از دیدن چند نمونه زیر سؤال بردن مسلمات اسلامی در مطبوعات، در نامه ای به مشروطه خواهان از اوضاع مطبوعات به شدت انتقاد کرد. وی پس از ترور بهبهانی و بروز بحران در ایران، قصد عزیمت به ایران را کرد که قبل از سفر به طرز مشکوکی درگذشت. شیخ ابراهیم زنجانی شاگرد آخوند خراسانی، همان کسی که حکم اعدام شیخ شهید را صادر کرد، در خاطراتش اعترافِ تکان­دهنده­ای می­کند: « [مرحوم آخوند خراسانی] می گفته [در] این امر مهم مملکت، کاغذها که به من می آید و در هر امر مختلف، هر کسی موافق غرض خود، اظهاراتی می کند، تا این که از فلان کس [زنجانی] که به من مکتوب می­آید، اطمینان پیدا می­کنم؛ و می­دانم او جز راست نمی­نویسد.» [4] این بود که آخوند به نامه های شیخ وقعی نمی­نهاد.

     آن زمان محمدعلی شاه هم با مشروطه درگیر بود و در سخنانش از شیخ زیاد یاد می­کرد. این هم مزید بر علت شد که منورالفکران و علما تهمت درباری بودن را به شیخ نسبت دهند. البته شیخ در آن زمان خطر بقای شاه را کم­تر از طبیعی­ها و بهایی­هایِ مجلس و فضای ضداسلامی مطبوعات می­دانست. درست مثل خلف صِدقش مدرس که چون خطر استبداد و دین­ستیزی رضاخانی را می­دید از احمدشاه و سلسله­ی قاجار حمایت می­کرد. شیخ می­گفت: «با این اشتباه­کاری عوام را فریب می دهند که بابا! یک فرقه مجلس­خواه و دشمن استبدادند و یک دسته ضدمجلس و دوست استبدادند. لابد عوام بیچاره می­گوید: حق با آن­هاست که ظلم و استبداد را نمی­خواهند.... ای مسلمانان، کدام عالِم است که می گوید مجلسی که تخفیف ظلم نماید و اجرای احکام اسلام کند بد است و نباید باشد. تمام کلمات راجع است به چند نفر لامذهب بی­دین آزادی­طلب که احکام شریعت قیدی است برای آن ها، می خواهند نگذارند که رسماً این مجلس مقید شود به احکام اسلام و اجرای ان، هر روزی به بهانه­ای القای شبهات می­کنند.»

شیخ بر دارِ منورالفکری

شیخ پناهندگی به سفارت روسیه را رد کرد و به محافظانش دستور داد سلاحشان را زمین بگذارند و دستگیر شد. او را که به دادگاه می بردند، هم زمان چوبه ی دارش را هم آماده می­کردند.

نزدیک غروب روز سیزدهم رجب بود. هوا به هم خورد و باد وزیدن گرفت. شیخ با طمأنینه به سمت چوبه دار حرکت می­کرد... هنگامی که روی چارپایه رفت آخرین سخنانش را این­چنین گفت:

«خدایا تو خودت شاهد باش که من آن چه را که باید بگویم به این مردم گفتم. خدایا تو خودت شاهد باش که برای این مردم به قرآن تو قسم یاد کردم، گفتند قوطی سیگارش بود [شیخ در خطابه ای به قرآن جیبی­اش قسم خورده بود که مخالف اساس مجلس شورا نیست، مخالفان شایعه کردند که قرآن نبوده، بلکه پاکت سیگار بوده است!] خدایا تو خودت شاهد باش که در این دم آخر هم باز به این مردم می گوید که مؤسسین این اساس، لامذهبین هستند که مردم را فریب داده اند. این اساس مخالف اسلام است. محاکمه­ی من و شما مردم بماند پیش پیغمبر اکرم حضرت محمد ابن عبدالله.»

     شیخ که بر دار رفت مشروطه خواهان هلهله کردند. هوا طوفانی بود و پس از چندی طناب پاره شد و جسد شیخ به زمین افتاد، مشروطه خواهان با هرچه در دست داشتند به جسد شیخ اهانت کردند و یکی از مشروطه خواهان قفقازی بر سر و صورت او ادرار کرد.

بعدها برخی از قاتلین به طرز مشکوکی کشته شدند و برخی دیگر پشیمان شدند و برخی دیگر در دعواهای قدرت به قتل رسیدند.